Nhìn nhận lại vai trò doanh nghiệp nhà nước

Thực tế ở VN trong những năm gần đây với các cơn “sốt” nhà đất, chứng khoán, lương thực, thực phẩm… là minh chứng rõ nét về sự thất bại của thị trường trong việc phân bố nguồn vốn đầu tư, làm méo mó thị trường, lãng phí nguồn lực xã hội. Về thuộc tính của kinh tế thị trường, cho đến nay vẫn bộc lộ 3 khuyết tật lớn:(1) Luôn luôn có nguy cơ mất cân đối cung - cầu tạo ra các cuộc khủng  hoảng  thừa  hoặc thiếu; (2) Vì  mục tiêu  lợi  nhuận  và cạnh tranh, DN ít quan tâm đến lợi ích toàn cục, lợi ích cộng đồng  như gây ô nhiễm, phá hoại môi trường, trốn tránh luật pháp, gian lận thương mại v.v… là những điển  hình; (3) Kinh tế thị  trường  về bản chất  là  mô  hình  làm  giàu cho thiểu  số;  tự  nó  không  thể  làm  giàu  cho  mọi  người. Những  khuyết  tật  trên,  các quốc gia, tuỳ theo điều kiện lịch sử và đặc điểm của mình và tùy theo mục tiêu của Nhà nước đó đề ra những công cụ quản lý khác nhau.

Ngày nay, khi nói đến phát triển bền vững, tức là Nhà nước có chức năng khắc phục 3 khuyết tật của thị truờng nói trên. Nhà nước không bao cấp rủi ro cho DN, nhưng cũng không tạo ra những rủi ro cho DN bằng các quyết định hành chính của mình. Hiện nay, hệ thống pháp luật của nước ta trong quản lý kinh tế thị trường, tuy chưa hoàn thiện, nhưng cũng đã phủ kín hầu hết các lĩnh vực. Nhưng thực tế hiệu lực và hiệu quả quản lý Nhà nước về kinh tế chưa cao là do sự can thiệp của Nhà nước, ở nhiều cấp chính quyền khác nhau, không phù hợp với sự vận động của thị trường. Ngược lại, Nhà nước lại thiếu công cụ và cơ chế giám sát, chế tài để bảo đảm các chủ thể tham gia các quan hệ thị trường tuân thủ “luật chơi” đã đề ra.

Do đó, cùng với công cụ kế hoạch và các chính sách điều tiết vĩ mô, việc  thành lập và sử dụng các tổ chức kinh tế của Nhà nước chính là sự bổ khuyết thị trường bằng  lực lượng  vật chất của Nhà nước. Cũng do đó, vấn đề cải cách DN Nhà nước chính là “tái cấu trúc “ lực lượng này để làm tốt vai trò tham gia bổ khuyết và trên một số ngành và ở thời điểm nhất định để dẫn dắt thị trường, cung cấp tốt hơn các loại “hàng hoá và dịch vụ công cộng” phục vụ mục tiêu  công nghiệp và phát triển bền vững. Đây chính là lý do có mặt của DNNN.

Nếu  đứng  trên  quan  điểm  này  để  phân  tích  lực  lượng  DNNN  hiện hữu, thì đang tồn tại 3 vấn đề sau đây : (1) Nhập nhằng giữa DN kinh doanh  vì  mục  tiêu  lợi  nhuận  (hình  thức  Cty)  với  định  chế  công  phi  lợi nhuận (phi lợi nhuận không có nghĩa là bản thân tổ chức đó hoạt không sinh lời, mà chủ sở hữu không thu lợi nhuận); (2) Mặc dù tất cả các DNNN hiện nay đều được chủ sở hữu (Nhà nước) cho được hưởng cơ chế phi lợi nhuận (Nhà nước không lấy lợi nhuận sau thuế như khu vục tư nhân chia cỗ tức chẳng hạn), nhưng trong hầu hết các ngành có DNNN  đều không “ dẫn dắt “ được thị trường, nếu bỏ cơ chế độc quyền. Điều này cho thấy việc quản trị kém hiệu quả và (3) Hai nhóm lãnh vực cần sự can thiệp mang tính chủ đạo của lực lượng kinh tế Nhà nước là: Cung cấp hàng hoá và dịch vụ công cộng và  các ngành kinh tế có hiệu quả sinh lời thấp, nhưng cần thiết cho quá trình CNH như cơ khí chế tạo, công nghiệp phụ trợ, đầu tư cho TTBĐS sơ cấp, nghiên cứu, ứng dụng và phát triển công nghiệp công nghệ cao… nhưng dường như Nhà nước lại “nhường” cho thị trường. Nhà nước đầu tư phát triển lĩnh vực nào phải thể hiện quyết tâm chính trị của Nhà nước, chứ không phải để mặc DNNN cân nhắc hiệu quả tài chính đơn thuần.

Tái cấu trúc DNNN để lực lượng này thực sự là  sức mạnh vật chất, cùng với thể chế kinh tế trở thành công cụ dẫn dắt thị trường theo mục tiêu phát triển của Nhà nước. Đây là một nội dung rất quan trọng, không chỉ  nhằm nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước về kinh tế, mà còn lôi kéo được các thành phần kinh tế khác phát triển phù hợp với mục tiêu phát triển của Nhà nước. Một đạo luật để chế định vấn đề trên đang là vấn đề bức xúc đối với các nhà lập pháp VN

6 giải pháp trước mắt

Vấn đề tái cấu trúc lực lượng DNNN theo quan điểm trên cần có một kế hoạch tổng thể thực hiện trong nhiều năm. Song song với việc xây dựng đề án trên, trước mắt đề nghị quan tâm một số giải pháp sau đây:

Thứ nhất, sửa đổi ngay những quy định không phù hợp đang cản trở quá trình CPH DNNN trong suốt 3 năm qua liên quan đến vấn đề xác định giá trị DN; việc chọn đối tác chiến lược; bán cổ phần ưu đãi cho người lao động..nhằm đẩy nhanh tiến độ CPH, kể cả CPH toàn Tcty. (Gần đây Bộ Tài chính dự kiến sẽ cho DNNN thoái vốn cổ phần dưới mệnh giá là một hướng đi đúng).

Thứ hai, dừng việc thành lập các Tập đoàn kinh tế Nhà nước mang tính hành chính không phù hợp với quy luật phát triển DN. Đánh giá, xem xét lại những tập đoàn đã thành lập trong các năm qua,nếu cần thiết nên sắp xếp lại, và thực tế kế hoạch tái cấu trúc DNNN đã và đang hướng tới điều này.

Thứ ba, Chính phủ không bảo lĩnh tín dụng hoặc cho vay chỉ định đối với DNNN. Buộc tất cả DNNN phải huy động vốn qua cơ chế thị trường. Chính phủ chỉ hỗ trợ tín dụng cho những DNNN hoạt động cung cấp hàng hóa công cộng, mà không thu hút được các thành phần kinh tế khác đầu tư hoặc thực hiện nhiệm vụ chính trị do Chính phủ giao (loại DN này chịu sự giám sát bằng cơ chế riêng).

Thứ tư, buộc tất cả các tập đoàn và Tcty Nhà nước phải công bố thông tin như quy định đối với các DN niêm yết trên thị trường chứng khoán.

Thứ năm, thành lập một cơ quan ngang bộ để thực hiện chức năng đại diện chủ sở hữu (Nhà nước) quản lý toàn bộ vốn kinh doanh của Nhà nước; trên cơ sở đó xóa hoàn toàn  cơ chế "chủ quản" hiện nay. Cơ quan này chịu sự giám sát trực tiếp của Quốc hội.

Thứ sáu, khẩn trương xây dựng Luật quản lý vốn kinh doanh của Nhà nước hay một tên gọi nào đó, nhưng nội hàm là " hoạt động kinh doanh của Nhà nước phải được điều chỉnh bằng Luật”