Không đổi mới, sẽ vĩnh viễn tụt hậu

Thu nhập bình quân đầu người tăng 4 lần, tỷ lệ hộ nghèo giảm từ 90% xuống 5%... Thống kê đó đã nói rất rõ về thành tựu nhưng chúng ta không thể so với chính chúng ta trong quá khứ mà phải so với các nước bạn và nhìn vào tương lai. Thu nhập bình quân của ta chỉ bằng 1/5 thế giới, kinh tế tăng trưởng nhưng chất lượng không cao, năng suất lao động thấp... Hàng loạt rào cản đó đã khẳng định một điều “Việt Nam cần một cuộc cách mạng đổi mới thực sự lần hai trước ngưỡng cửa hội nhập”.

30 năm qua, đặc biệt 5 năm trở lại đây chúng ta đã tái cơ cấu, đã cải cách để nâng cao năng lực cạnh tranh, cải thiện môi trường đầu tư nhưng rất tiếc lời nói, tuyên bố còn chưa đi đôi với việc làm, hành động. Từ đổi mới mô hình tăng trưởng chiều rộng sang chiều sâu, tái cơ cấu nền kinh tế với ba mũi nhọn đột phá là đầu tư công, tài chính và doanh nghiệp (DN) nhà nước..., tinh thần đó được thể hiện rõ qua chủ trương, chính sách nhưng kết quả lại khá rời rạc, không như mong muốn.

Đất nước tụt hậu, chúng ta lo ngại và xem đó như là nguy cơ nhưng nay đã thành hiện hữu thật rồi. Ngay cả so với Lào, Campuchia hay Myanmar, chúng ta cũng có những lĩnh vực còn kém rất xa.

Nay thời thế đã khác, mọi điều kiện về tài nguyên, lao động, dân số vàng đã không còn được như trước, cơ hội đã qua đi. Vì vậy, chúng ta phải tiến hành cuộc cách mạng đổi mới lần hai mà bắt đầu từ chính việc cải cách phương thức lãnh đạo, bộ máy chính trị song hành với các thay đổi về kinh tế thị trường định hướng XHCN.

Nỗ lực của Chính phủ trong ban hành Nghị quyết 19/NQ-CP để cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh rất đáng ghi nhận, kể cả tinh thần thực thi nghiêm túc của Bộ Tài chính. Trong 30 năm đổi mới, chúng ta đã thực hiện nhiều cải cách, 10 năm trở lại đây cũng đột phá vào khâu thủ tục nhưng cũng không thể cắt giảm nổi được 100 giờ. Nhưng nay chỉ 1 năm mà cắt giảm được tới 600 - 700 giờ, tôi xem đó như một kỳ tích, chí ít là trên... giấy tờ.

Ngân hàng Thế giới (WB) - một tổ chức rất uy tín chỉ ghi nhận giảm được 102 giờ, còn cộng đồng DN thì sao? Họ vẫn kêu trời về phí bôi trơn, về giấy phép con. Phòng Thương mại - Công nghiệp Việt Nam cuối năm đã khảo sát hàng chục nghìn giám đốc, kế toán, kết quả cho thấy có tới 30% DN khẳng định vẫn phải chi tiền để bôi trơn. Nhưng cái đáng sợ nhất là “bôi nhưng mà không trơn”, điều đó thể hiện qua báo cáo của Hà Nội và TP.HCM 10 năm qua không phát hiện tham nhũng, tiêu cực.

Cán bộ, công chức các ngành thuế, hải quan cam kết 100% không nhận hối lộ, tham nhũng... Vậy tiền bôi trơn đó đi đâu, và tại sao dư luận, DN vẫn bức xúc? Vấn đề đó năm tới chúng ta không thể xem nhẹ, đặc biệt khâu thẩm định, kiểm tra, giám sát, xử lý trách nhiệm để đảm bảo số liệu và chỉ đạo của Chính phủ được thực thi một cách trung thực, khách quan, nghiêm túc nhất.

Thực ra ở các nước, DN tư nhân cũng không cần quy mô quá lớn. “Thuyền thúng” tuy nhỏ, nhưng vẫn có thể trụ vững nếu biết cách chèo lái và được hỗ trợ. Vấn đề nằm ở môi trường, chính sách đầu tư cũng như phân khúc lựa chọn trong chuỗi giá trị. Ở ta, cái mà DN sợ nhất không phải nằm ở chính sách mà ở người thực thi chính sách đó và lợi ích nhóm. Mình có một số tập đoàn tư nhân làm ăn được, có thương hiệu nhưng nói thật vẫn phải dựa vào “quan hệ đằng sau”, dựa vào sự “chống lưng”. Cái này phải cắt ngay, bỏ ngay vì nó tạo ra cạnh tranh không bình đẳng, làm xói mòn lòng tin.

Kể cả với kinh tế nhà nước, Hiến pháp quy định đây là thành phần chủ đạo, tuy nhiên chúng ta phải tôn trọng sự bình đẳng theo đúng quy định của luật và thông lệ quốc tế. Chúng ta nói hỗ trợ DN vừa và nhỏ phải hỗ trợ thật, không thể nói xong rồi bỏ đó như quỹ bảo lãnh tín dụng, rồi cơ chế vay vốn ngân hàng. Hay như vừa rồi, lần đầu tiên Chính phủ ra nghị định hỗ trợ kinh tế tư nhân được vay vốn ODA. Tuy nhiên, còn quá nhiều thủ tục và rào cản từ thủ tục vay, điều kiện trả nợ, tài sản...

Chắc chắn năm tới, khó khăn nhiều hơn thuận lợi vì hệ lụy của năm 2015 để lại. Mặc dù, dấu ấn mạnh nhất vừa qua là sự ổn định kinh tế vĩ mô nhưng điều đó chưa thực sự vững chắc. Tăng trưởng đạt ở mức cao hơn - gần 6,9% nhưng phần lớn dựa vào khai thác, bán tài nguyên thô; xuất khẩu làm gia công nên giá trị gia tăng không cao. Đặc biệt, năng suất chất lượng còn rất thấp.

Với nền tảng còn mỏng như vậy, chúng ta rất dễ bị tác động tiêu cực từ sức ép bên ngoài như giá dầu hay đồng nhân dân tệ gia tăng. Nhưng lo ngại nhất nằm ở trần nợ công và cân đối thu - chi ngân sách. Năm rồi có dấu hiệu chúng ta đã “vét” gần như tất cả các nguồn thu, vậy còn dư địa cho năm nay không. Đáng nói, trần nợ công đã ở mức 60%, năm tới dự kiến gần 63% GDP (ngưỡng an toàn của nợ công là 65%). Tuy nhiên, hệ số rủi ro tín dụng của chúng ta bị đánh giá rất kém, khả năng cân đối trả nợ lại không cao. Nếu không nâng cao kỷ luật, kỷ cương tài chính, tiết kiệm chi thường xuyên, chắc chắn vấn đề nợ công của ta sẽ không còn ở mức báo động nữa.

Sức ép lớn nhất đối với nước ta là cạnh tranh, cái lợi lớn nhất là thị trường rộng mở và thuế suất giảm theo lộ trình về 0%. Nhưng nên nhớ, phía sau đó cũng kèm theo một loạt hàng rào kỹ thuật về thuế quan, nguồn gốc xuất xứ... Tôi rất lo ngại cho ngành nông nghiệp khi ngay trong nước đang bị bủa vây bởi thực phẩm bẩn, tạp chất... Như vậy làm sao có thể cạnh tranh được với hàng hóa nước bạn. Nếu không có sự đổi mới thực sự, cơ hội sẽ biến thành rủi ro, tạo ra hệ lụy tiêu cực cho nền kinh tế.

Phải coi việc đổi mới là then chốt, quyết định sự tồn vong, thành bại của đất nước. Như Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã khẳng định: Lời nói phải đi liền với hành động. Quãng đường từ lời nói đến hành động tưởng ngắn nhưng mà xa lắm. Nếu không có người lãnh đạo dám làm, dám chịu trách nhiệm, người đứng đầu không trong sạch liêm khiết, thì dân mất niềm tin ngay. Một khi đã mất lòng tin là mất cả.

Tăng trách nhiệm giải trình của người hoạch định chính sách

Nền kinh tế nước ta thời gian qua đã thiết lập được điều kiện bước đầu để tận dụng tốt cơ hội từ hội nhập, đang trên quỹ đạo phục hồi bền vững và ổn định kinh tế vĩ mô cũng từng bước được củng cố. Tuy nhiên, để tận dụng tốt hơn cơ hội và giảm thiểu các thách thức từ hội nhập, môi trường đầu tư - kinh doanh cần được tăng tính minh bạch, sự tham gia của cộng đồng DN và người dân trong quá trình thiết kế, thực hiện chính sách; tăng tính tiên liệu của chính sách, tăng trách nhiệm giải trình của những nhà hoạch định chính sách, giảm thiểu chi phí gia nhập, chi phí thực hiện và chi phí thoát khỏi ngành.

Bên cạnh đó, phải có chiến lược và chính sách công nghiệp nhằm phát triển ngành công nghiệp hỗ trợ để có thể tận dụng tốt nhất cơ hội từ hội nhập. Đặc biệt, việc nhập khẩu công nghệ hiện đại cũng là cách thức để nâng cao trình độ sản xuất trong nước vì đó là một trong những kênh truyền dẫn công nghệ quan trọng từ bên ngoài vào nền kinh tế.

 Ông Phạm Sỹ An, Viện Kinh tế Việt Nam

Đột phá đổi mới trong tư duy

Thách thức trong thời gian tới buộc chúng ta phải đẩy mạnh cơ cấu lại tổng thể nền kinh tế, nhưng phải gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng nâng cao chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh; đảm bảo phát triển nhanh, bền vững; nâng cao trình độ phát triển và năng lực cạnh tranh của từng ngành, từng DN, từng sản phẩm và toàn bộ nền kinh tế. Đột phá trong đổi mới tư duy phát triển, nhất quán và đồng bộ với quyết tâm chính trị cao, lấy lợi ích quốc gia - dân tộc, lợi ích của người dân là mục tiêu cao nhất.

Cần hoàn thiện, bổ sung đề án tái cơ cấu nền kinh tế, trong đó cần lượng hóa nội hàm, các cấu phần mô hình tăng trưởng, nêu rõ mục tiêu, lộ trình, phương thức phân bổ lại nguồn lực, huy động sự tham gia của xã hội, gắn quá trình tái cơ cấu nền kinh tế với quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, gắn tái cơ cấu ngành công nghiệp và dịch vụ với tái cơ cấu ngành nông nghiệp.

 GS-TS Trần Minh Đạo, Đại học Kinh tế Quốc dân

Cơ chế “phong bì” cản trở sự phát triển

Cải cách hành chính vẫn là một “cái phanh” quá lớn đối với sự phát triển kinh tế xã hội. Báo chí thời gian qua viết khá nhiều về tình trạng người ta bỏ ra hàng trăm triệu đồng để “chạy cho bằng được” suất biên chế với mức lương “èo uột”. Có phải người ta mua “cái danh, cái tiếng” không? Theo tôi là không. Có thể suy đoán rằng, người ta vào biên chế rồi tìm cách thu lại bằng những con đường “ngoài lương”. Ở Việt Nam hiện nay, mọi nghề nghiệp có được bằng con đường “đầu tư” ắt phải có “con đường và cơ chế” thu để bù đắp chi phí và sinh lời. Đây là gốc rễ của vấn đề trì trệ, khó dễ trong thực thi công vụ, buộc người dân và DN phải dùng đến sức mạnh của cơ chế “phong bì, bôi trơn”, nếu muốn được việc. Đây chính là nguyên nhân sâu xa của tình trạng cải cách chậm chạp và rất khó đối với thủ tục hành chính ở nước ta hiện nay. Con đường và giải pháp để thoát khỏi tình trạng trên chỉ có thể là nâng cao quyền lực của nhân dân một cách thực chất, kiểm soát chặt thu nhập của quan chức, đánh thuế tài sản thừa kế.

TS Nguyễn Mạnh Hùng - Ban Kinh tế T.Ư