Phố Hiến xưa là thị xã Hưng Yên (tỉnh Hưng Yên) bây giờ. Từ thủ đô Hà
Nội xuôi quốc lộ 5, rẽ vào đường 39A, qua những cánh đồng ngô, rặng
nhãn ngút ngàn, qua hồ sen ngan ngát hương chúng tôi về thăm Phố Hiến.
Không rõ Phố Hiến được hình thành tự khi nào, nhưng vào thế kỷ thứ
XVI, XVII Phố Hiến từng đã lừng danh là một đô hội sầm uất ở Đàng Ngoài
chỉ sau đứng kinh kỳ Thăng Long.
Sử sách ghi lại vào thời gian này, có rất nhiều thương nhân phương Tây muốn mở rộng thị trường vào Việt Nam.
Thời gian đầu, họ chọn Vân Đồn để làm nơi kinh doanh buôn bán, nhưng vì xa vùng kinh kỳ, nên các lái thương lại chủ trương vào thành Thăng Long tìm kiếm cơ hội xây dựng cơ nghiệp. Tuy nhiên, lúc bấy giờ do lo sợ gián điệp Chúa Trịnh ngăn cấm những ngoại kiều ra vào kinh đô tự do, đặt ty giám sát tại Hiến Nam (sau gọi là Phố Hiến).
Sử sách ghi lại, giai đoạn này, thương cảng Phố Hiến liên tục đón thuyền của các lái thương đến từ các nước như; Hà Lan, Bồ Đào Nha, Anh, Pháp, Nhật Bản tới buôn bán.
Những hoạt động của thương lái từ các nước tư bản ấy đã nhanh chóng
làm cho Phố Hiến trở thành một chốn phồn hoa đô hội, tấp nập kẻ mua
người bán - một tiểu Tràng An nức danh khắp Đàng Ngoài. Hàng hoá giao
lưu lúc bấy giờ chủ yếu là tơ lụa, bạc, đồng.
Trải qua bao thăng trầm "vật đổi sao dời" phù sa bồi đắp, dòng Hồng Hà lùi xa đến nay vị trí thương cảng quốc tế của Phố Hiến được nhường lại cho Hải Phòng.
Có lẽ ai đã từng ra thăm phố cổ Hà Nội hay đến Hội An đều không khỏi bâng khuâng khi về thăm Phố Hiến, vì những dấu tích của thương cảng quốc tế lừng danh một thời đến nay hầu như bị xoá sổ.
Hàng trăm năm dâu bể với những biến cố của lịch sử đã khiến khu phố
này tàn tạ đi ít nhiều. Sau khi Hưng Yên được tách ra từ Hải Hưng (sau
ba mươi năm sáp nhập với tỉnh Hải Dương), những cuộc "đại phẫu" diễn ra
liên tục, khiến những nét rêu phong của Phố Hiến một thời càng trở nên
nhạt nhoà.
Hình ảnh của một khu đô thị cổ với dọc ngang phố xá bàn cờ nay đã
được thay bằng những khu nhà hành chính cao lừng lững. Lớp lớp phố xá,
thương điếm ngày nào, đến nay gần như không còn vết tích. Một bức tranh
thương mại sầm uất, trên bến dưới thuyến của thương cảng quốc tế một
thời nay đã lùi vào dĩ vãng.
Nét son phố Hiến đâu còn
Phố Hiến giờ chỉ còn vẻn vẹn Đông Đô Quảng Hội - hội quán của người Hoa Lưỡng Quảng xưa, cùng một vài di tích: Chùa Hiến, Chùa Chuông (phường Hiến Nam), Đền Mẫu, Văn Miếu Xích Đằng. Trong số đó, Chùa Hiến nay được xem như là biểu tượng của Hưng Yên, vì ngày trước ở đó có cây nhãn tổ quả ngon nổi tiếng khắp vùng, cùi dày, hạt nhỏ như hạt đỗ, đến nỗi mỗi lần bỏ vào miệng thì tận trong răng lưỡi nảy ra vị thơm …
Ở Hưng Yên, ngoài các món ẩm thực như: ếch om Phượng Tường, tương bần, bún thang, bánh dày làng Gầu, chả gà Tiểu Quan thì nhãn lồng được ví như là một đặc sản quý ở Hưng Yên. Hưng Yên cả tỉnh trồng nhãn, song tập trung chủ yếu vẫn ở ven đê từ Đằng Châu, Xích Đằng (Phố Hiến) đến cửa sông Luộc.
Đến thăm Phố Hiến, chúng tôi không khỏi ngỡ ngàng vì hình ảnh của khu
phố cổ mà chúng tôi vẫn mường tượng qua sử sách, nay đang trở thành một
đại công trường, với tiếng máy xúc, ủi náo ngày đêm náo nhiệt cả một
vùng.
Xưa Phố Hiến có rất nhiều di tích nổi với những giá trị văn hoá độc đáo, nhưng do hàng trăm năm dâu bể cộng với do sự lãng quên của con người nên đã có nhiều di tích rơi vào tình cảnh xuống cấp trầm trọng.
Đã có những dự án nhằm khôi phục lại các di tích, phục dựng lại các ngôi nhà cổ…nhằm tạo dựng lại khung cảnh đô hội xưa, thế nhưng cho đến nay mọi việc vẫn chưa được như người ta mong đợi.
Phố Hiến vẫn đang bị lãng quên, giống như quãng thời gian 30 năm về trước, khi Hưng Yên sáp nhập với Hải Dương. Mặc dù vậy, người dân Phố Hiến bây giờ vẫn đang hy vọng rằng, Phố Hiến sẽ tìm lại được những mảnh vàng son một thời dù còn sót lại để may sao, có một ngày nào đó, Phố Hiến sẽ được phục dựng trở thành một di tích cổ sống động với những phương điếm, phố phường sầm uất thu hút đông đảo du khách.
Theo Minh Phan
Dân trí
