Chính sách tài chính - tiền tệ nhìn chung vẫn thắt chặt ở nhiều quốc gia tạo áp lực lên chi phí vay và tăng nguy cơ suy thoái. Xung đột địa chính trị, đặc biệt là tình hình căng thẳng ở Trung Đông đe dọa gây gián đoạn chuỗi cung ứng và thị trường năng lượng toàn cầu. Đồng thời, xu hướng phân mảnh thị trường và công nghệ thế giới ngày càng rõ rệt, thể hiện qua sự mở rộng của khối BRICS và các biện pháp trừng phạt của Mỹ, làm suy yếu hợp tác quốc tế và hiệu quả của chuỗi cung ứng toàn cầu...
CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH – TIỀN TỆ VẪN THẮT CHẶT
Thị trường tài chính toàn cầu đã thể hiện khả năng phục hồi đáng kể sau thời gian dài chứng kiến chính sách tiền tệ thắt chặt, tuy nhiên vẫn còn nhiều rủi ro tiềm ẩn.
Theo báo cáo mới nhất của Quỹ Tiền tệ Quốc tế, nhiều loại tài sản có thể chứng kiến rủi ro bị định giá lại, khi kỳ vọng về việc giảm lãi suất trong tương lai ngày càng khả thi, mặc dù với sự không chắc chắn về cả quy mô và thời điểm thay đổi lãi suất chính sách.
Hơn nữa, vẫn tồn tại rủi ro gắn với tác động trễ của các chính sách tiền tệ trong quá khứ có thể mạnh hơn dự kiến, dẫn đến suy giảm kinh tế và bộc lộ các điểm yếu tài chính. Theo Ngân hàng Thanh toán Quốc tế, việc chuyển giao các đợt tăng lãi suất chính sách sang lãi suất cho vay ngân hàng đã gần như hoàn thành. Tuy nhiên, tác động đến hoạt động kinh tế vẫn còn hạn chế ở một số quốc gia do các khoản tiết kiệm tích lũy trong thời kỳ đại dịch và khả năng vay mượn với lãi suất thấp trong những năm trước.
Theo dữ liệu mới nhất từ Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), chi phí lãi vay của hộ gia đình ở các nền kinh tế phát triển đã tăng lên 4,5% thu nhập khả dụng trong quý 4 năm 2023, so với mức 4,2% trong quý 3/2023 và 1,6% năm 2019. Rủi ro đặc biệt cao ở các quốc gia với tỷ lệ vay thế chấp lãi suất biến đổi mạnh, như Úc, Canada, Phần Lan và Ba Lan.
Đối với doanh nghiệp, tình hình cũng ngày càng căng thẳng. Báo cáo mới từ S&P Global (là một công ty xếp hạng tín dụng) cho thấy khoảng 35% nợ doanh nghiệp ở các nền kinh tế phát triển sẽ đáo hạn vào năm 2026, tăng từ mức 30% được báo cáo trước đó. Chi phí lãi vay của các doanh nghiệp phi tài chính ở các nền kinh tế phát triển đã tăng lên 16,2% thặng dư hoạt động của họ trong quý 4 năm 2023, tăng từ mức 15,1% trong quý 3 và 9% năm 2019.
Triển vọng kinh tế toàn cầu năm 2024 và 2025 cho thấy sự cải thiện nhẹ so với năm 2023, với dự báo tăng trưởng đạt 3,1-3,2% GDP và lạm phát giảm xuống 5,8-5,9%. Tuy nhiên, nền kinh tế thế giới vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức và rủi ro đáng kể.Một rủi ro tiêu cực chủ yếu khác là tác động trong tương lai của lãi suất thực cao hơn có thể mạnh hơn dự kiến. Gánh nặng trả nợ đã cao và có thể tăng thêm khi nợ lãi suất thấp được đảo nợ, hoặc khi lãi suất vay cố định được đàm phán lại. Một số lĩnh vực, đặc biệt là bất động sản thương mại, vẫn đang gặp khó khăn, số vụ phá sản và vỡ nợ doanh nghiệp hiện đã vượt mức trước đại dịch ở một số quốc gia, gây ra rủi ro cho ổn định tài chính.
Trong bối cảnh này, các ưu tiên chính sách chủ yếu là đảm bảo giảm lạm phát bền vững, thiết lập một lộ trình tài khóa để giải quyết các áp lực gia tăng, và thực hiện các cải cách nhằm nâng cao tăng trưởng bền vững và bao trùm trong trung hạn.
RỦI RO ĐỊA CHÍNH TRỊ VẪN Ở MỨC CAO
Rủi ro địa chính trị vẫn là một mối đe dọa đáng kể đối với nền kinh tế toàn cầu, đặc biệt là trong bối cảnh các xung đột đang diễn ra ở Trung Đông có nguy cơ leo thang và gây ra những xáo trộn trên thị trường năng lượng và tài chính.
Tiếp sau những đòn “ăn miếng trả miếng” giữa Israel và Iran, tình hình Trung Đông nóng trong năm 2024. Đặc biệt, giới quan sát bày tỏ lo ngại về sự bất ổn có thể xảy ra tại eo biển Hormuz - “cửa ngõ vàng đen” của thế giới. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), khoảng 30% thương mại dầu mỏ toàn cầu và 20% khí tự nhiên hóa lỏng được vận chuyển qua eo biển Hormuz, một tuyến đường huyết mạch không có phương án thay thế nào để đưa những khối lượng lớn năng lượng này ra thị trường.
Mặc dù xung đột có thể không hoàn toàn ngăn chặn dòng chảy năng lượng qua eo biển này, nhưng ngay cả những gián đoạn ngắn hạn cũng có thể gây ra tác động đáng kể đến thị trường năng lượng toàn cầu.
Tác động của việc leo thang các xung đột đang diễn ra ở Trung Đông và các đợt tăng giá năng lượng có thể khuếch đại hậu quả nếu chi phí vận chuyển bị đẩy lên cao hơn nữa và chuyển vào giá hàng hóa.
Đơn cử, thiệt hại đối với các tàu chở dầu đi qua eo biển Hormuz sẽ gây ra gián đoạn đáng kể đối với cân bằng cung cầu vốn đã rất căng thẳng của thị trường tàu chở dầu toàn cầu. Điều này sẽ làm trầm trọng thêm việc tăng chi phí vận chuyển và tạo ra sự chậm trễ trong cung cấp dầu thô, ngay cả khi các tàu tiếp tục đi qua eo biển.
Ngoài ra, nếu việc vận chuyển qua Biển Đỏ gặp thêm rủi ro, có thể sẽ có sự gia tăng thêm tỷ lệ tàu sử dụng tuyến đường dài hơn qua Mũi Hảo Vọng. Những gián đoạn như vậy sẽ gây áp lực thêm lên tăng trưởng tổng thể và khả năng của các nhà cung cấp trong việc điều chỉnh trước các cú sốc.
PHÂN MẢNH THỊ TRƯỜNG VÀ SỰ VƯƠN MÌNH MẠNH MẼ CỦA CÔNG NGHỆ
Sự phân mảnh thị trường và công nghệ thế giới đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ trong những năm gần đây, với nhiều yếu tố góp phần vào xu hướng này. Hai trong số những yếu tố quan trọng nhất là sự mở rộng của khối BRICS và các biện pháp trừng phạt liên tục của Mỹ đối với các quốc gia như Nga và Iran. Những diễn biến này đã và đang tạo ra những tác động đáng kể đến tiến trình toàn cầu hóa, làm thay đổi cục diện kinh tế - chính trị quốc tế và cản trở sự tăng trưởng kinh tế của nhiều nước liên quan.
Sự mở rộng của khối BRICS, bao gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi, đã thu hút sự chú ý đáng kể trên trường quốc tế. Việc mở rộng BRICS đại diện cho một thách thức đối với trật tự kinh tế toàn cầu hiện tại do phương Tây dẫn đầu. Nhóm BRICS đang nỗ lực thiết lập một hệ thống kinh tế đa cực, trong đó các nền kinh tế mới nổi có tiếng nói lớn hơn trong các vấn đề toàn cầu.
Sự mở rộng gần đây của BRICS với việc kết nạp Ai Cập, Ethiopia, Iran, Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), đã làm tăng đáng kể tầm ảnh hưởng của khối này. Việc mở rộng này không chỉ tăng cường sức mạnh kinh tế của BRICS mà còn mở rộng phạm vi địa chính trị của nó, đặc biệt là ở Trung Đông và châu Phi. Điều này có thể dẫn đến sự thay đổi trong cán cân quyền lực toàn cầu và thách thức sự thống trị của các thể chế tài chính quốc tế hiện có.
Đồng thời, các biện pháp trừng phạt liên tục của Mỹ đối với Nga và Iran đã góp phần đáng kể vào sự phân mảnh kinh tế toàn cầu. Theo nghiên cứu, các biện pháp trừng phạt này đã buộc các quốc gia bị nhắm mục tiêu phải tìm kiếm các đối tác thương mại và tài chính thay thế, dẫn đến sự hình thành của các khối kinh tế mới và các kênh thương mại thay thế.
Đối với Nga, các lệnh trừng phạt sau cuộc xung đột Ukraine đã thúc đẩy nước này tăng cường quan hệ kinh tế với Trung Quốc và các nước BRICS khác. Thương mại Nga - Trung đã tăng đáng kể kể từ năm 2022, với Trung Quốc trở thành đối tác thương mại lớn nhất của Nga. Điều này không chỉ giúp Nga giảm bớt tác động của các lệnh trừng phạt mà còn thúc đẩy sự hình thành của một hệ thống kinh tế song song, ít phụ thuộc vào đồng USD và các thể chế tài chính phương Tây.
Tương tự, Iran cũng đã phải đối mặt với các lệnh trừng phạt kéo dài từ phía Mỹ, buộc nước này phải tìm kiếm các đối tác thương mại thay thế và phát triển các cơ chế tài chính mới để vượt qua các hạn chế. Iran đã tăng cường quan hệ kinh tế với Trung Quốc, Nga và các nước láng giềng, đồng thời thúc đẩy việc sử dụng tiền tệ địa phương trong thương mại song phương để tránh phụ thuộc vào hệ thống tài chính quốc tế dựa trên đồng USD.
Sự phân mảnh kinh tế này đã tạo ra nhiều tác động tiêu cực đối với tiến trình toàn cầu hóa. Một trong những hệ quả quan trọng nhất là sự suy giảm trong thương mại và đầu tư xuyên biên giới. Theo WTO, tăng trưởng thương mại toàn cầu đã chậm lại đáng kể trong những năm gần đây, một phần do sự gia tăng của chủ nghĩa bảo hộ và các rào cản thương mại.
Sự phân mảnh kinh tế cũng đang làm suy yếu hiệu quả của các chuỗi cung ứng toàn cầu. Bởi việc các công ty đa quốc gia phải điều chỉnh chuỗi cung ứng để đối phó với các biện pháp trừng phạt và hạn chế thương mại đã làm tăng chi phí sản xuất và giảm hiệu quả kinh tế tổng thể. Điều này có thể dẫn đến giá cả cao hơn cho người tiêu dùng và làm chậm tăng trưởng kinh tế toàn cầu.
Một tác động quan trọng khác của sự phân mảnh kinh tế là sự suy giảm trong hợp tác quốc tế về các vấn đề toàn cầu. Việc chia rẽ thế giới thành các khối kinh tế đối lập đang gây khó khăn cho việc đạt được sự đồng thuận về các thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, an ninh y tế và quản lý tài nguyên. Điều này có thể làm chậm tiến độ trong việc giải quyết những vấn đề cấp bách mà cộng đồng quốc tế phải đối mặt.
Sự phân mảnh kinh tế cũng đang tác động đến hệ thống tài chính toàn cầu. Việc các quốc gia như Nga và Iran tìm cách giảm phụ thuộc vào đồng USD và hệ thống SWIFT (Hiệp hội Viễn thông tài chính liên ngân hàng toàn cầu) đang thúc đẩy sự phát triển của các hệ thống thanh toán thay thế. Điều này có thể dẫn đến sự suy giảm trong vai trò của đồng USD như một đồng tiền dự trữ toàn cầu và làm giảm khả năng của Mỹ trong việc sử dụng các công cụ tài chính để thực hiện chính sách đối ngoại.
Tuy nhiên, không phải tất cả các tác động của sự phân mảnh kinh tế đều là tiêu cực. Một số học giả lập luận rằng sự phân mảnh này có thể dẫn đến một hệ thống kinh tế toàn cầu đa dạng và linh hoạt hơn. Sự xuất hiện của các trung tâm kinh tế mới và các kênh thương mại thay thế có thể giúp giảm rủi ro hệ thống và tăng cường khả năng phục hồi của nền kinh tế toàn cầu trước các cú sốc.
Ngoài ra, sự phân mảnh kinh tế cũng đang thúc đẩy đổi mới trong lĩnh vực tài chính và công nghệ. Ví dụ, việc phát triển các hệ thống thanh toán mới và tiền điện tử của ngân hàng trung ương (CBDC) đang được đẩy nhanh như một phản ứng trước các lệnh trừng phạt tài chính. Những đổi mới này có thể dẫn đến một hệ thống tài chính toàn cầu ít bị ảnh hưởng domino hơn trong dài hạn.
Tuy nhiên, mặc dù có một số khía cạnh tích cực tiềm tàng, nhìn chung sự phân mảnh kinh tế đang đặt ra những thách thức đáng kể cho tiến trình toàn cầu hóa. Sự phân mảnh có thể làm giảm GDP toàn cầu lên đến 7% trong dài hạn nếu thế giới chia thành hai khối kinh tế riêng biệt. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì đối thoại và hợp tác quốc tế, ngay cả trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị gia tăng.
Sự phân mảnh kinh tế thế giới, được thúc đẩy bởi sự mở rộng của BRICS ngay đầu năm 2024 và các biện pháp trừng phạt của Mỹ, đang tạo ra những thách thức đáng kể cho tiến trình toàn cầu hóa. Tuy nhiên, nó cũng mở ra cơ hội để xây dựng một trật tự kinh tế toàn cầu mới, đa dạng và công bằng hơn. Để đạt được điều này, cần có sự hợp tác và đối thoại giữa tất cả các bên liên quan, cùng với những cải cách trong quản trị toàn cầu và chiến lược phát triển quốc gia. Chỉ thông qua những nỗ lực này, cộng đồng quốc tế mới có thể vượt qua những thách thức hiện tại và xây dựng một hệ thống kinh tế toàn cầu bền vững và công bằng hơn cho tương lai.
Ths. Nguyễn Trần Minh Trí - Viện Kinh tế và Chính trị thế giới
