Nằm ở phía đông bắc huyện Chí Linh (Hải Dương), tọa trên núi Côn uy nghi như con kỳ lân phủ phục, khu di tích lịch sử văn hóa Côn Sơn được xây dựng, với nhiều hạng mục công trình toát lên vẻ thơ mộng, huyền ảo nhưng đầy bí hiểm, thâm nghiêm. Ngay từ thời nhà Trần, chùa Côn Sơn đã là một trong 3 trung tâm lớn của thiền phái Trúc Lâm. Chính nhờ sự kết hợp hữu duyên giữa cảnh đẹp và người thanh mà Côn Sơn trở thành khu di tích điển hình hội tụ được cả giá trị lịch sử, văn hóa, tôn giáo và thắng cảnh thiên thiên.
Chùa Côn Sơn có tên chữ là “Thiên tư phúc tự” (cửa trời ban phúc lành), án ngữ một góc dưới chân núi Côn, trong thế đắc địa ngàn thu lắng đọng khí thiêng, uy nghi trầm mặc dưới tán thông dày. Toàn cảnh khu di tích dưới thời nhà Trần là một kiến trúc tổng thể với 83 gian gạch đỏ, ngói màu ngọc bích long lanh. Trong chùa, ngoài tượng Phật nghìn mắt, nghìn tay còn có “Cửu phẩm liên hoàn” cùng 385 pho tượng các loại. Đặc biệt vào thời Long Khánh (1373-1377), quan Tư đồ Trần Nguyên Đán đã về đây dựng “Thanh hư động” làm nơi lui nghỉ với hàm ý “thanh lịch, thoát phàm”. Tiếp đó là tấm bia lục lăng “Côn Sơn tư phúc tự bi” ghi dấu những sự kiện quan trọng xảy ra trên mảnh đất Côn Sơn. Quang cảnh, kiến trúc xung quanh chùa cũng rất đặc sắc với những ngàn xanh tỏa hương thơm man mác, chợt có, chợt không lẫn vào khí núi khiến lòng người se sắt, rưng rưng nhớ tới cố nhân Nguyễn Trãi. Nỗi oan khuất của ông cùng 3 họ dù đã được rửa sạch sau đó 22 năm (1464), nhưng mất mát lớn lao ấy vẫn để lại khoảng lặng xót xa trong lịch sử nước nhà. Tấm lòng trung nghĩa “sáng tựa Sao Khuê” của ông mãi trường tồn cùng dân tộc.
Trải
qua bao thăng trầm của lịch sử, Côn Sơn vẫn giữ được vẻ u tịch của chốn
thiền môn, nhưng những công trình kiến trúc đã bị gió mưa, bom đạn
chiến tranh làm cho hoang tàn, mai một, bia tháp rêu phong. Năm 1962, kỷ
niệm 520 năm ngày Nguyễn Trãi qua đời, Côn Sơn được quan tâm trùng tu,
tôn tạo. Đặc biệt, vào năm 2002 nhiều hạng mục công trình được sang sửa,
nâng cấp như: đường vào di tích trải nhựa thênh thang, Hồ Bán nguyệt,
Hồ Sơn ca, Nhà Thủy tạ, Nhà trưng bày, Đền Sinh…
Về Côn Sơn trong sắc xuân trời đất, những đám mây lơ lửng, ngẩn ngơ khiến lòng người trải rộng. Nhìn bao gương mặt mãn nguyện trẩy hội Côn Sơn tôi bỗng trào dâng niềm vui chộn rộn, dẫu biết rằng trong số họ không phải ai cũng hiểu về lịch sử cội nguồn của khu di tích, nhất là thân thế và cuộc đời trắc trở, thanh tao của Ức Trai tâm thượng, Tam Sơn hiển thánh, Ngũ nhạc giáng thần, Thanh hư động. Nhưng có một điều tôi cảm nhận rất rõ là, họ luôn thành kính, tự hào về lịch sử nước nhà, quá khứ cha ông và ngưỡng mộ cảnh đẹp hữu tình Côn Sơn-Ngũ nhạc, nơi tôn thờ người Anh hùng dân tộc “Ba chòm râu bạc uy nghi/Tài thao, chí tỏ khác gì Sao Khuê”. Đấy âu cũng là điều sâu lắng nhất, mong mỏi nhất ở thế hệ hôm nay!
Bài và ảnh: HOÀNG THÀNH
